HISTORIĘ CMENTARZA PODZIELIŁYŚMY NA TRZY CZĘŚCI:

  1. od pomysłu do realizacji
  2. uroczyste otwarcie i funkcjonowanie
  3. od wybuchu II wojny światowej po dzień dzisiejszy

OD POMYSŁU DO REALIZACJI

Chewra Kadisza

Jednym z inicjatorów założenia cmentarza żydowskiego przy ul. Lotniczej – podobnie jak to miało miejsce w przypadku kirkutów na Gwarnej i Ślężnej – było bractwo Chewra Kadisza. Powstało ono we Wrocławiu około 1725 r., w późniejszym okresie nosiło nazwę Israelitische Kranken-Verpflugengs-Anstalt und Beerdigungs-Gesellschaft (Żydowski Zakład Opieki nad Chorymi i Towarzystwo Pogrzebowe). Statut Chewra Kadisza z 28 lutego 1926 r. wymieniał między innymi następujące cele:

Zakupienie terenu

Konieczność założenia nowego cmentarza dla członków gminy żydowskiej we Wrocławiu wynikała z braku możliwości powiększenia kirkutu przy ul. Ślężnej. W tamtym rejonie okoliczne działki miasto przeznaczyło już na zabudowę mieszkaniową. Zarząd Gminy za przyzwoleniem Zgromadzenia Reprezentantów Gminy Synagogalnej poszukiwał nowego terenu już od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Odrzucano jednak kolejne propozycje: na Tarnogaju czy Grabiszynku ze względu na zbyt dużą odległość, za wysoką cenę czy nieodpowiednie warunki glebowe. Kolejną propozycją były ziemie należące do majątku hrabiego von Woyrsch. O ten teren walczyło również miasto, chcąc tam zlokalizować trzeci po Grabiszynku i Osobowicach cmentarz komunalny. O tejże rywalizacji poinformował przewodniczącego Pringsheima radny miejski Brösseling. W obawie przed rywalizacją i wiążącym się z tym podbijaniem ceny ziemi, Pringsheim zaproponował Brösselingowi, aby to miasto zakupiło ów teren, a następnie odsprzedało Gminie jego fragment. Zatem władze miasta miały kupić nie 100 morgów potrzebnych pod nowy cmentarz komunalny, lecz 150 morgów i te 50 morgów sprzedać Gminie. W celu ostatecznej akceptacji tego terenu dla lokalizacji przyszłego kirkutu, zaplanowano przeprowadzenie wizji lokalnej. W skład komisji ją przeprowadzającej weszli:

członkowie Zarządu Gminy:

przedstawiciele Zgromadzenia Reprezentantów:

ekspert:

Ponieważ wyniki oględzin przeprowadzonych przez powyższą komisję były zadawalające, 30 grudnia 1897 r. rozpoczęto rozmowy z nadburmistrzem Wrocławia Benderem. Po kilkumiesięcznych negocjacjach, w czerwcu 1898 r. sfinalizowano zakup terenu, składającego się z trzech parcel:

Łącznie teren ten miał wielkość 12,1334 ha. Cena ziemi nie zmieniła się względem ceny pierwokupu od hrabiego von Woyrscha i wyniosła 6000 marek za hektar, czyli łącznie 72800 marek.

Prace przygotowawcze

W 1898 r. Gmina wysłała do urzędu powiatowego komplet dokumentów w celu uzyskania zgody na podjęcie budowy cmentarza; były to:

Na terenie przyszłego cmentarza wykonano cztery odkrywki i stwierdzono, co następuje:

Czas użytkowania cmentarza przewidziano na 50 lat, przy czym raport gminy z 25 października nie precyzował jeszcze żadnych planów dotyczących budynków cmentarnych i kompozycji zieleni. W grudniu 1898 r. władze miasta uszczupliły sprzedawany Gminie teren o pas 10-metrowej szerokości od strony ul. Lotniczej (miało to związek z planami poszerzenia drogi wylotowej na Berlin). Ostatecznie zatem sprzedana parcela miała 11,5732 ha, a jej cena wyniosła 69437 marek + 5000 marek na „cele upiększeniowe” (Verschönungszweck).

Warto dodać, iż zakupiony teren graniczył od zachodu z terenami wojskowymi, na których znajdowały się między innymi magazyny i bunkry (jeden z nich wciąż istnieje – od strony ul. Lotniczej, przy wschodnim murze). W piśmie z 19 grudnia 1898 r. komendant Wrocławia generał major von Witzendorff stanowczo sprzeciwił się powstaniu nekropolii w planowanym miejscu ze względu na – jego zdaniem – zagrożenie ujęcia wody pitnej w użytkowanych przez wojsko sąsiednich tzw. „magazynach nr 10”. Nastąpiła ostra wymiana pism, a cały spór zakończył się zdrenowaniem terenu cmentarza na zlecenie powołanego przez Gminę niezależnego eksperta Hoffmanna.

Projektowanie i budowa

Podczas prac projektowych, a następnie budowlanych stosowano system przetargowy oraz ścisłą kontrolę nad samą budową. W tym celu utworzono „komisję cmentarną”, w skład której weszli:

I – z ramienia Zarządu Gminy Synagogalnej:
1. radny miejski Pringsheim
2. Edward Sachs
3. Juliusz Schöttländer
4. Emil Sachs
II – z ramienia Zgromadzenia Reprezentantów Gminy Synagogalnej:
5. Theodor Oschinsky
6. Hermann Neustadt
7. David Schlesinger
III – jako eksperci:
8. H. Richter (dyrektor zieleni miejskiej)
9. Behuneck
10. P. Ehrlich (architekt).

Na prośbę Gminy gminy żydowskie z Berlina i Hamburga przysłały projekty własnych cmentarzy jako wzory.

25 maja 1900 zapadła decyzja co do ogrodzenia nekropolii. Postanowiono, iż od strony wejścia od ul. Lotniczej powstanie płot z kutej kraty ze stali o wysokości 1,8 metra na cokole murowanym o wysokości 0,7 metra. Na pozostałych odcinkach ogrodzenie miał stanowić płot z drutu wysokości 2,3 metra. Tego samego dnia zadecydowano o wybrukowaniu kostką granitową głównych dróg wewnętrznych. W październiku 1900 r. zmieniono częściowo decyzję odnośnie ogrodzenia – od strony ul. Lotniczej na całej długości cmentarza zamiast kraty miał stanąć pełny mur ceglany. Zaplanowano również, iż główna brama – o szerokości 6 metrów – będzie flankowana dwoma mniejszymi, również zwieńczonymi łukami bramami, prowadzącymi do kaplicy i budynku zarządu.

Pierwsze prace został zlecone M. Tischerowi – były to roboty drenażowe.

12 lipca 1900 r. - po rozstrzygnięciu przetargu – powierzono wrocławskiej firmie Ernsta Bellenbauma wykonanie prac ziemnych i ogrodowych. Żelazną kratę do bramy wejściowej wykonać miała firma Trelenberga, a mur od strony wejścia firma „Preuss und Podolsky” (decyzja z 1901 r.). Wcześniej, bo 4 lipca 1900r., Ehrlich przedłożył Komisji Cmentarnej projekt kaplicy, kostnicy – domu przedpogrzebowego i budynku zarządu. Plany te zaakceptowano z drobnymi poprawkami i podjęto następujące decyzje:

W owym czasie planowane wydatki kształtowały się w następujący sposób:

27 sierpnia 1900 r. Zgromadzenie Reprezentantów Gminy Żydowskiej podpisało następujące umowy realizacyjne:

Finalizację przedsięwzięcia przewidziano na 1902 r., przy czym terminarz robót Ehrlicha na dzień 26 czerwca 1900r. wyglądał następująco:

Na czas budowy cmentarza na terenie nekropolii ustawiono szopy dla biur i magazynów, małą kantynę, a także zatrudniono stróża. Ostatecznie inwestycja trwała do początków 1902 r., a wśród jej uczestników znaleźli się ponadto:

Koszty i fundusze

Koszt prac przy budowie cmentarza przy ul. Lotniczej w latach 1899-1903 wyniósł 445948 marek. Największe wydatki kształtowały się w sposób następujący:

koszt uzyskania gruntu76783
drenaż13384
roboty ziemne i drogowe17023
założenia ogrodowe10095
roboty kamieniarskie44766
roboty murarskie I62810
roboty murarskie II53121
roboty stolarskie22236
roboty ślusarskie25054
roboty brukarskie19570
roboty wodociągowe17047
szklarnia1901
założenie studni575

Do tego doliczono 21899 marek za tak zwaną „parcelę Himmlera” wraz ze znajdującymi się na niej budynkami. Przy czym nie wiadomo dokładnie, co to była za parcela i gdzie się znajdowała; informacja o takim wydatku pojawia się w końcowych rachunkach. Zatem ostateczny koszt zamknął się w kwocie 467847 marek. Fundusze na ten cel gromadzono już od końca lat dziewięćdziesiątych XIX wieku na specjalnym koncie Friedhofsfond (Fundusz Cmentarny). W latach 1899-1903 zebrano 430860 marek, w tym:

Kwotę tą uzupełniono 36987 marek z nadwyżek kasowych „Zarządu Cmentarnego” za rok 1902/1903 i w ten sposób zrównano wydatki z wpływami.

uroczyste otwarcie i funkcjonowanie »